در ایران دو لهجه بسیار مهم زبان فارسی، یعنی لهجه تهرانی و لهجه اصفهانی مستقیما توسط گروههای ترک، همچنین در نتیجه اختلاط و آمیزش ایرانی زبانان با ترکان و در پایتختهای دو دولت ترکی-آزربایجانی بوجود آمده اند: 

الف- لهجه تهرانی زبان فارسی، ایجاد شده در دوره دولت ترکی- آزربایجانی قاجار که طائفه ای اصلا از ترکان جنوب ترکیه، شمال سوریه و جمهوری آزربایجان بودند. 

ب- لهجه اصفهانی زبان فارسی، ایجاد شده در دوره دولت ترکی- آزربایجانی صفوی که دولتی تاسیس شده توسط طوائف قزلباش عمدتا از شمال و مرکز ترکیه بود. 

لهجه تهرانی زبان فارسی ؛ ایجاد توسط ترکان قاجار

اکثریت نامهای جغرافیائی ترکی منطقه تهران و ری و پیرامون آنها که محل تلاقی دو مملکت آزربایجان و فارسستان می باشد، نه به ترکی میانه و یا قدیم، بلکه به ترکی باستان است. سابقه ترکان بومی تهران و ری به دوره غزنویان و سلجوقیان و حتی بسیار پیش از آن به دوره ساسانی که ویستام (بسطام) دایی هرمز ترکزاد پادشاه ترک ساسانی دولتی در این منطقه تاسیس نمود بر میگردد. در دوره پس از اسلام، اکثر پادشاهان‌ سلجوقی‌ نیز ری‌ را به‌ عنوان‌ پایتخت‌ خود انتخاب‌ می‌کردند. 

بسطام که از ترکان هیاطله (اغ هون) و دایی خسرو بود و در گرفتاری و قتل هرمزد ترکزاد پادشاه ساسانی دست داشت، پس از قتل وی به سال ٥٩١ میلادی سر به شورش نهاد و در ری، شهر حدی آتورپاتگان و یا آزربایجان اعلام استقلال نموده و به نام خود سکه زد. دولت بسطام از اولین دولتهای ترک تاسیس شده در سرزمین ایران و آزربایجان در ایران پیش از اسلام شمرده می شود. او پس از ده سال مقاومت به دست یکی از سپاهیان ترکان هیاطله (اغ هون) کشته شد. 

من در این نوشته به تاثیرات زبان ترکی بر زبانهای ایرانی این منطقه در دوره های مذکور اشاره نخواهم کرد و منحصرا بر رابطه زبان ترکی و لهجه تهرانی فارسی در دوره اخیر قاجار متمرکز خواهم شد. 

در لهجه تهرانی زبان فارسی معاصر، تعداد زیادی اصطلاح و واژه ترکی مورد استفاده روزمره قرار میگیرد که از کثرت استفاده کسی به ترکی بودنشان فکر نمی کند. شمار قابل توجهی از این واژه ها و اصطلاحات مربوط به ترکی میانه و قدیم بوده و در ترکی معاصر آزربایجانی بکار نمی روند. اما این، تنها رابطه موجود بین زبان ترکی و لهجه تهرانی زبان فارسی نیست. رابطه عمیق دیگری بین ایندو وجود دارد و آن اینکه "لهجه تهرانی زبان فارسی، ایجاد ترکان قاجار است". 

لهجه فارسی تهرانی در دوره سلطنت فتحعلیشاه قاجار در دربار این دولت ترکی و آزربایجانی به وجود امد. در آغاز خود ان پادشاه ترک آموزگار این لهجه بود و درباریها آن را از فتحعلیشاه یاد گرفته و به دیگران یاد میدادند. منشاء اصطلاح "فارسی فتحعلیشاهی" برای نامیدن فارسی کنونی رایج ایران در مقابل فارسی دری افغانستان و یا فارسی کابلی همین واقعیت تاریخی است. 

در سال ١٧٢٣ تهران به تصرف افغانها درآمد و ویران شد. در سال ١٧٨٨ آغامحمدخان قاجار بنیادگزار دولت ترکی آزربایجانی قاجاریه تصمیم گرفت که تهران را به عنوان پایتخت حکومت خود انتخاب کند. علت این انتخاب، نزدیکی تهران به "ساوج بلاغ آزربایجان" که یکی از مراکز ایل افشار (اکنون در داخل محدوده استان تهران قرار دارد) بود و همچنین استرآباد در خراسان که جایگاه ایل ترک و آزربایجانی قاجار و مرکز ستاد نیروهای آغا محمدخان بود، است. وقتی تهران پایتخت شد، جمعیتش از بیست و چند هزار نفر تجاوز نمیکرد و مرکب از دو گروه اکثریت ترک زبان و اقلیت ایرانی زبان بود. پس از پایتخت شدن، در مدت بسیار کوتاهی چندین برابر این جمعیت کم شمار، از گروههای ترک زبان قاجار، افشار، خلج، شاهسون و... در قالب ایل قاجار، درباریان، منسوبین ارتش و نیروهای مسلح در تهران مسکن گزیدند. این امر باعث گردید که در تمام دوره قاجار، دارالخلافه تهران عملا و همواره خصلتی آزربایجانی و صبغه ای ترکی داشته باشد. 

زبان گروههای گوناگون ترک ساکن در تهران در دوره قاجاری، همه ترکی آزربایجانی بود. اقلیت ایرانی زبانان بومی ساکن تهران نیز به زبانهایی مانند رازی و شمیرانی و... سخن می گفتند. علاوه بر آن در زبان محاوره‌ای هر گروه، طبقات اجتماعی نقش مهمی داشته‌ و هر قشری در تهران دارای لحن‌ و زبان خاص خود بوده است. فارسی فتحعلیشاهی نیز، لهجه ای بود که دربار ترک قاجار به هنگام صحبت کردن به فارسی، آنرا بکار می برد. در تهران لهجه مزبور تا مدتی در نظر مردم عادی و طبقات پائین اجتماع منفور بود و دلیل بر خودپسندی گویشوران جلوه می کرد. 
در دوره قاجاری همه گروههای ایرانی زبان رازی و شمیرانی و... به همراه بخش اعظم ترکان ساکن در تهران، به تدریج فارسی زبان شدند. در نتیجه فارسی محاوره ای تهرانی و یا فارسی فتحعلیشاهی، از همان آغاز دارای واژگان متعدد ترکی بود که در فارسی کابولی و فارسی شیرازی و یا زبانهای ایرانی دیگر مانند لارستانی، کردی، بلوچی، لری و غیره وجود نداشت. به عبارت دیگر لهجه فعلی فارسی تهرانی، از همان آغاز ترکیبی از انواع لهجه‌های ایرانی با زبان ترکی است.

مئهران باهارلی